Uvodni članak ACTA.FAC.MED.NAISS. 1999; 16(1), 7-14

Kasetne bombe - karakteristike, mehanizmi dejstva, vrste i posledice bombardovanja civolnog stanovništva Niša

Zoran Golubović, Saša Ristić, Milorad Mirković, Stbobran Trenkić, Čedo Kutlešić, Stojan Marjanović
Klinika za ortopediju i traumatologiju Medicinskog fakulteta u Nišu
Elektrolnski fakultet Niš

UVOD

U agresiji na SR Jugoslaviju NATO je konstantno koristio nedozvoljena vojna sredstva, kao što su kasetne bombe i bombe sa osiromašenim uranijurnom.U pitanju su oružja koja su naročito štetna i opasna po život i zdravlje Ijudi i ţije su posledice neuporedivo nehumanije i opasnije u odnosu na klasično oružje. Na teritoriju SRJ bačeno je preko šezdeset kontejnera sa kasetnim bombama od kojih svaka sadrži u proseku oko 240 kasetnih bombi, što znači da je bačeno oko 15000 bombi (6).

Cilj našeg rada je da prikažemo najčešće korišćena kasema ubojna sredstva, njihove karakteristike i pogubne efekte na civilno stanovništvo grada Niša prilikom bombardovanja od strane NATO u više navrata. Rad se sastoji iz dva dela. Prvi deo odnosi se na kasetna ubojna sredstva, tj. na pojam, istorijat, karakteristike, mehanizam dejstva vrste kasetnih ubojnih sredstava i konkretne primere.

U drugom delu, kroz primere, opisani su efekti dejstva kasetnih bombi na ljude, odnosno, tipične povrede i posledice.

POJAM I ISTORIJAT

Pod pojmom "kasetna bomba" (cluster bomb), koji se vrlo često koristi u javnosti i medijima, u širem smislu podrazumeva se, shodno vojno-stručnoj terminologiji, kasetna bojna glava sa nevodjenim potprojektilima, odnosno projektilima slobodnog rasejavanja. Kasetne bojne glave sa nevndenim projektilima razvijene su za potrebe vazduhoplovstva, kao i kopnene vojske. Vazduhoplovni oružni sistemi tog tipa razvijani su u dva pravca: (a) u vidu slobodno-padajućih rasejavajućih avio-bombi (Slika 1) i (b) specijalnih kontejnera iz kojih se potprojektili direktno rasejavaju (Slika 2). Prva rešenja kasetnih bombi primenile su SAD u Drugom svetskom ratu. Kasniji ratovi u Kambodži, Vijetnamu, Laosu, Iraku i Jugoslaviji, odlikovali su se masovnom primenom ovih ubojnih sredstava. Tokom sedamdesetih i osamdesetih godina razvijen je širok dijapazon oružnih sistema te vrste, koji se, pre svega, razlikuju po koncepciji i primeni. U svetu se i danas mnogo radi na usavršavanju ovog oružja.

Slika 1. - Rasejavanje bombi KB-44 iz spremnika MW-1 lovca Tomado

Slika2.Specijalni projektili/kontejner, kasetni projektil i ciljevi

Slika 3. - Projektil "Hunting Engineering" BL-755

Razvoj koncepcije oružnih sistema sa kasetnom bojevom glavom i nevodjenim projektilima predstavlja optimizaciju sledećih parametara: (1) broja potprojektila koji se mogu smestiti u jednu bojevu glavu (projektil ili kontejner), (2) površini rasejavanja potprojektila (oblik, veličina, raspored padnih tačaka), i (3) pojedinačnoj eftkasnosti projektila. Broj potprojektila direktno je uslovljen veličinom pojedinačnih ciljeva i površinom na kojoj su rasporedjeni. Površina rasejavanja uslovljena je površinom rasporedjenih pojedinačnih ciljeva i podešava se tehnikom raspodele potprojektila u kontejneru, njihovim rasejavanjem, kao i visinom na kojoj se vrši rasejavanje otvaranjem kontejnera. Efikasnost pojedinog potprojektila upravo je srazmerna njegovoj masi i dimenzijama.

KARAKTERISTIKE

U zavisnosti od kategorije cilja (kategorija se odnosi pre svega na nivo otpornosti i zaštite cilja), kasetni potprojektili mogu imati tri osnovna tipa dejstva: (1) parčadno, (2) kumulativno, i (3) zapaljivo dejstvo. Potprojektili kumulativnog dejstva namenjeni su, pre svega, napadu na oklopna borbena sredstva. Parčadno dejstvo karakteristično je za potprojektile u napadu na slabo oklopljene i nezaštićene ciljeve. Potprojektili sa zapaljivim dejstvom najčešće su ubojna sredstva sa nekim od prethodna dva dejstva uz prisustvo dodatnog zapaljivog materijala, namenjeni uništavanju materijalnih sredstava ili drugih ciljeva. U Zalivskom ratu i ratu u Jugoslaviji princip kasetnih bojnih glava i nevodenih potprojektila primenjen je za sredstva sa potencijalno četvrtim tipom dejstva - provodnim, namenjena onesposobljavanju elektro-energetskih i postrojenja za transmisiju električne energije.

Kod ciljeva sa oklopnom zaštitom kao i fiksnih objekata, koriste se projektili i kontejneri sa potprojektilima sa navodjenjem. Navodjenje se može kategorisati u dve grupe: (a) senzorsko, i (b) samonavodjenje. Kod senzorskog navodjenja, u završnoj fazi leta projektil senzorima skenira teren u potrazi za ciljevima. Senzorski sistem najčešće predstavlja skup senzora IC zračenja, aktivnih radara (talasne dužine reda milimetra), pasivnih radiometara, magnetometara i termovizijskih (Imagin, Infrared Sensor - IIS) senzora. Sa ciljem da se poveća pouzdanost detekcije cilja u svim uslovima okoline (ometanja, dim, vatra), u poslednje vreme sve češće se koriste sistemi sa skupom raznorodnih senzora. Upotrebom ovih sistema ostvaruje se fuzija informacija i odlučivanje, čime se direktno utiče na efikasnost i pouzdanost uništavanja ciljeva. Sa ovakvom koncepcijom, senzorski navodjeni sistemi se približavaju ciljnoj varijanti, a to je samonavodeći sistem sa visokom autonomnošću u detekciji cilja. Važno je navesti i spoljašnje izvore informacija koji koriste sistemi sa navodjenjem. To su informacije dobijene od: (a) geo-stacionarnih satelita (Global Positioning System - GPS) koje se odnose na trodimenzionalne koordinate; (b) radarskih sistema na, izvidjačkim avionima, (c) bespilotnih letilica (podaci o koordinatama), (d) meteoroloških sondi (brzina vetra, vlažnost, temperatura, pritisak). Sve navedene informacije učestvuju u složenom algoritmu korekcije putanje navodjenja.

Savremeni sistemi oklopne zaštite mogu efikasno neutralisati dejstvo artiljerijske i raketne kasetne municije kumulativnog dejstva, koja je, u većini slučajeva, kalibra 40 mm i probojne moći od oko 80 mm pancirnog čelika. Imajući u vidu činjenicu da je u uslovima bojišta često potrebno povećati efikasnost nad razudjenim ciljevima, sve češće se moderne annije odlučuju za isključivu upotrebu potprojektila sa parčadnim dejstvom.

Kada se radi o dejstvu na ciljeve osetljive na parčadno dejstvo, najčešće se primenjuju nenavodjeni projektili, odnosno kontejneri sa rasejavajućim potprojektilima. Za parčadno dejstvo pojedinačnog potprojektila, od najvećeg značaja su tri osnovna parametra: (1) kinetička energija komada nastalih usled eksplozije, (2) rastojanje cilja od mesta pada, i (3) fizička struktura (materijal) objekta cilja. Kinetička energijaje upravo srazmerna kvadratu brzine komada i njegovoj masi. Usled delovanja drugih sila a prvenstveno sile Zemljine teže, brzina komada opada rastojanjem. Za efekat dejstva od značaja je i struktura samog objekta. Tipična početna brzina komada pri eksploziji kreće se izmedju 1500 i 2000 m/s. Masa komada zavisi od ukupne mase potprojektila i predvidjene strukture materijala. U zavisnosti od prirode cilja (oklopno sredstvo, objekti, živa sila) odnosno strukture materijala, dejstvo je slabije ili jače. Za ovaj rad od interesa je, pre svega, dejstvo rasejavajućim kasetnim potprojektilima sa parčadnim dejstvom na ljude.

U daljem tekstu biće dat pregled sistema sa kasetnim bojnim glavama koji se danas koriste, uz poznate tehničke karakteristike (5).

KONKRETNI PRIMERI

"Hunting Engineering" BL-755 - britanski projektil dužine 2,45 m, prečnika 419 mm i mase 277 kg (Slika 3), razvijen 1972, sa dvodelnim kontejnerom i sedam komora sa po 21 kasetnom bombom HB-876 (Slika 4) mase po 2,7 kg. HB-876 bombe su opremljene senzorskim ili vremenskim upaljačem i kumulativnim punjenjem. Osnovno punjenje u kontejneru se aktivira nakon odredjenog vremena od izbacivanja. Kontejner se otvara usled pritiska gasova i bombe se prosipaju iz svih sedam komora. Kumulativno punjenje probija oklop debljine do 250 mm a parčadno dejstvo ispoljava se kroz 2000 komada za uništavanje ciljeva osetljivih na parčadno dejstvo.

JP-233 ("sejač") je spremnik dužine 5,68 m, i mase I150 kg, koji sadrži 30 bombi tipa SG-357 mase po 26 kg i 215 bombi tipa HB-876. Bombe SG-357 prodiru duboko u tlo i naknadno eksplodiraju.

BLG 88 belouga ("belugin") projektil/kontejner francuske proizvodnje (Slika 5), dužine 3,33 m, prečnika 360 mm i mase 305 kg, ima 19 komora sa po 8 potprojektila koji se spuštaju na zemlju padobranom i pokrivaju površinu od 5000-10000 m.

Američka vojska koristi kontejnere familije CBU(84,87,87B, SEM) ili MK 20 Rockeye 20. MK 20je kontejner starije proizvodnje, dužine 2,3 m, prečnika 335 mm i mase 220 kg. Sastoji se iz tri dela: vremenskog upaljača u nosu bombe, tela MK 7 mod. 6 i 247 manjih bombi tipa MK 118. Kontejner se rasprskava na tajmerski programiranoj visini od 90 do 900 m. Bombe MK 118 su kumulativnog (probijaju oklop do 25 mm) i parčadnog dejstva (prepreke do 790 mm debljine). Aktiviranje samih bombi MK I I 8 je na principu piezo-električnog upaljača (senzora) ili perkusionog upaljača. Svaka sadrži po 180 grama eksploziva. Sa sadržajem jednog kontejnera pokriva se površina do veličine jednog fudbalskog igrališta (1).

Slika 4. - Kasetna bomba HB-876

Slika 5. -BLG 88 belouga

CBU 24B/B - Kontejner mase 365 kg, dužine 2,32 m, širine 400 mm, bez navo6enja, autopilota ili drugog upravljanja, sa MK-339 i BLU-26B bombama (Slika 6). MK 339 jeste naziv vremenskog upaljača sa mehaničkim tajmerom za otvaranje kontejnera (3).

CBU-84 sadrži 147 kasetnih potprojektila tipa BLU-97B.

Slika 6. -Kontejner CBU-24B/B

CBU-87/B jeste kontejner dužine 2,33 m, prečnika 370 mm i mase 874 kg (Slika 7). Sadrži 202 individualne kasetne bombe BLU-97B (Slika 8), dužine 200 mm, prečnika 64 mm, težine 1,5 kg, i punjenja od 280 grama, koje se aktiviraju vremenskim upaljačem i deluju na površini od 100-150 m širine i oko 500 m dužine Dijametar dejstva individualne bombe je 150 m, šrapneli mogu probiti metalnu površinu debljine 6,4 mm na rastojanju od 11 m od mesta pada. Dejstvo je kumulativno i parčadno, a prisutno je i zapaljivo dejstvo u obliku vatrene kugle prečnika 16 m koje potiče od dodatih materijala cirkonijuma i ciklotona. Sekundaroo dejstvo moguće je zbog visokog procenta od 20 - 30% zaostalih neeksplodiranih bombi. Deo je naoružanja britanskih i nemačkih Tornado, i američkih F-76 lovaca-bombardera.

MW-1 je kontejner nemačke proizvodnje (Slika 1), dužine 5,53 m, mase 1200/4700 kg (prazan/pun). Sadrži 4704 bombice različite namene (protivoklopne, rasprskavajuće, mine za zaprečavanje i razaranje aerodromskih pisti i dr.)(5).

Slika 7. -Kontejner CBU-87B

Slika 8. Kasetna bomba BLU-97/B

EFEKTI DEJSTVA KASETNIH BOMBI

Prilikom eksplozije kasetne bombe, pritisak razbija omotač dajući veliko ubrzanje nastalim fragmentima. Fragmenti (parčad, projektili) su nepravilnog oblika i znatno se razlikuju po veličini, obliku i brzini (Slika 9).

Slika 9. Fragmenti kasetnih bombi izva eni iz tela ranjenika

U neposrednoj blizini eksplozije, ova parčad imaju veliku početnu brzinu, koja može dostići i do 2000 metara u sekundi. Medjutim vrlo brzo gube svoju energiju, a time i brzinu kretanja. Fragmenti kasetnih bombi nepravilnog su oblika i izazivaju ekstenzivne povrede tkiva. Nepravilni obilik fragmenata daje rani posebne morfološke karakteristike. Karakteriše ih veliki defekt kože i potkožnog tkiva nepravilnog oblika, raskidani mišici i nepravilni duboki džepovi u svim pravcima koji sadrže sekundarne projektile. Češće nego u rana nanesene zrnom, ove rane su ustrelnog tipa sa povredama velikih krvnih sudova i živaca i čine posebno pogodnu sredinu za razvitak infekcije u prvom redu anaerobne.

U trenutku prolaza kroz tkiva, projektil predaje deo kinetičke energije na okolna tkiva. Udarni talas koji se tom prilikom razvija, odbacuje tkiva napred, boţno i nazad. Nastaje šupljina koja je, u slučaju projektila velike brzine, priblizno 30-40 puta veća od veličine projektila. U ovoj šupljini stvara se pritisak koji moze dostići i do 100 atmosfera. Ova privremena šupljina traje nekoliko milisekundi, njene pulsacije postepeno prestaju, ostavljajući rezidualni strelni kanal. Za vreme pulsacija šupljine, dolazi do naizmenične promene pozitivnog i negativnog pritiska, što dovodi do usisavanja vazduha i stranih materijala u ranu, cime se i objašnjava primarna kontaminacija tkiva. Veličina privremene šupljine zavisi od količine energije koju projektil predaje tkivima. U slučaju ustrelne rane sva količina energije koju poseduje projektil utroši se na stvaranje privremene šupljine. U slučaju prostrelne rane, količina energije koja se predaje tkivima ravna je razlici energije koju projektil ima pri ulazu i izlazu iz tkiva.

Otpornost tkiva prema udaru projektila zavisi od količine tečnosti u tkivima, odnosno njihove specifične težine. Tkiva sa većom specifičnom težinom više podležu destrukciji. Najteže stradaju koštano i mišićno tkivo i parenhimatozni organi.

Dejstvom projektila na tkiva obrazuje se rezidualni strelni kanal, koji je uvek različit po lokalizaciji, dužini, širini i pravcu. Ulazni i izlazni otvor rane ne daju pravu sliku o težini i obimu razaranja, naročito kada su u pitanju projektili velike početne brzine. Projektil velike brzine pravi ulazni otvor promera oko 1-2 cm, a izlazni je znatno veći. Rezidualni kanal je nepravilnog oblika, a okolna tkiva su oštećena na više santimetara u stranu od rezidualnog kanala. Probijajući se kroz tkiva projektil direktnim dejstvom izaziva gnječenje i razdvajanje tkiva, stvarajući ţţzonu direktne traumatske nekroze". Ova zona predstavlja detritus razmrskanog tkiva i stranih tela u strelnom kanalu i po njegovim zidovima. Bočni udarni talas indirektnim dejstvom projektila oštećuje tkiva neposredno oko strelnog kanala u vidu masivnog potresa "zona masivnog potresa" i u vidu molekulainog potresa - "zona molekularnog potresa". U zoni masivnog potresa nastaju ireverzibilni cirkulatorni poremećaji u tkivima zbog anatomskih promena na krvnim sudovima, bilo usled prekida kontinuiteta ili usled tromboze krvnih sudova. Nekroza u zoni masivnog potresa ispoljava se postepeno u toku nekoliko časova, za razliku od nekroze u zoni direktnog dejstva, koja se javlja odmah po prolasku projektila kroz tkiva. U zoni molekularnog potresa koja leži perifernije ispoljavaju se uglavnom cirkulatorni poremećaji - u početku spazam, a zatim dilatacija krvnih sudova, potom povećana propustljivost kapilara, stvaranje traumatskog edema i usporena tkivna cirkulacija. Granica izmedu obe zone nije jasno definisana ( 4 ).

Deo energije prilikom eksplozije bombe stvara udarni talas blasta. Talas blasta kreće se od mesta eksplozije u obliku sfere komprimovanog gasa koji se brzo širi. Brzina udarnog talasa blasta u vazduhu je 3000m/sec, ali ona opada pri udaljavanju od mesta eksplozije. Maksimalni pritisak talasa blasta neposredno na mestu eksplozije je veoma visok. Kretanje mase vazduha može izazvati povrede različite težine, a u neposrednoj blizini eksplozije potpunu dezintegraciju tela. Dok se talas blasta kreće kroz telo, on stvara specifično oštećenje naročito na mestima dodira tela i vazduha. Do ovog oštećenja dolazi u zidu plućnih alveola, izazivajući vidno krvarenje udruženo sa edemom. Krajnji rezultat može biti posttraumatska pulmonalna insuficijencija. Karakteristično je da do ovoga dolazi nakon 12 ili više sati i bolesnik može imati samo blagu hemoptiziju ili cijanozu, ili samo čudno ponašanje. Kada se talas blasta pod pritiskom kreće kroz trbuh on izaziva oštećenja u zidovima organa koji sadrže vazduh, i ako je pritisak dovoljno visok izazvaće prskanje zahvaćenih organa ( 2 ).

BOMBARDOVANJE NIŠA KASETNIM BOMBAMA

Grad Niš i okolina su u više navrata bombardovani nedozvoljenim kasetnim bombama od strane NATO avijacije. Prilikom napada aviona NATO avijacije 7. maja 1999. godine u intervalu od 11 i 30 i 11 i 40 sati bačena su dva kontejnera sa kasetnim bombama na Niš (Slika 10).

Slika 10. Primena kasetnih bombina civilne ciljeve u Nišu

Tom prilikom više kasetnih bombi pogodilo je Institut za patologiju kliničkog centra u Nišu, parking pored Instituta i red kuća u ulici Ljube Nenadovića. Zgrada Instituta za patologiju bilaje vidno obeležena znakom Crvenog krsta, u skladu sa medjunarodnim konvencijama, koji kao da je neprijatelju služio kao meta pošto je jedna od bombi pala direktno u centar zastave (1). Krov Instituta za patologiju probijen je gelerima kasetnih bombi na 23, a zidovi na 10 mesta uz bezbroj oštećenja sitnim gelerima. Po broju i mestu oštećenja uzrokovanih eksplodiranjem kasetnih bombi, evidentno je da je sam Institut za patologiju predstavljao neposredni cilj napada (Slika 11).

Slika 11. Institut za patologiju neposredno nakon bombardovanja Kliničkog centra u Nišu

Kao posledica kasetnih bombi bacenih na parking Kliničkog centra došlo je do požara automobila. U tom požaru potpuno je izgorelo 16 i 21 automobil je bio oštećen (Slika 12 ).

Slika 12. Požar na parkingu Kliničkog centra u Nišu pored zgrade Instituta za patologiju

U bombardovanju Kliničkog centra u Nišu ukupno je povredjeno šest radnika Kliničkog centra. Na parkingu i travnatim površinama oko njega ostalo je 8 neeksplodiranih kasetnih bombi (slika 13).

Slika 13. Neeksplodirana kasetna bomba.

Iz drugog kontejnera bačeno je izmedu 100 i 150 kasetnih bombi na centar Niša. Granatiranje je zahvatilo ambulantu Doma zdravlja "12 februar", centralnu gradsku pijacu pored Niške tvrdjave i zgradu Rektorata Univerziteta u Nišu, kao i susedne stambene objekte. Dejstvo ovih kasetnih bombi po civilnom stanovništvu bilo je užasavajuće. Geleri kasetnih bombi probijali su pluća, trbuh i glavu gradjana koji su kupovali hleba, povrće i voće na pijaci ili šetali gradom. Jednom kasetnom bombom teško je ranjena i medicinska sestra zdravstvene stanice "12 februar" ispred zgrade zdravstvene stanice. Ona je zadobila eksplozivnu povredu desne potkolenice i natkolenice sa velikom defektom mekih tkiva, koštanog tkiva i defektom a. femoralis i n. išijadikusa, kao i kominutivni prelom leve butne kosti (Slika 14).

Slika 14. Teška razaranja desne potkolenice i natkolenice kao posledica ranjavanja kasetnom bombom

Lečenje desne noge završilo se visokom natkolenom amputacijom, dok je leva noga zbrinuta spoljnim fiksatorom po "Mitkoviću" (Slika 15).

Slika 15. Natkolena amputacija desne noge medicinske sestre stare 40 godina, nakon ranjavanja kasetnom bombom

U Šumatovačkoj ulici u centru Niša, kasetna bomba raznela je civilu starom 41 godina desno stopalo i potkolenicu. U predelu leve potkolenice i stopala zadobio multipla ranjavanja gelerima kasetne bombe. Zbog težine povrede u daljem toku lečenja uradena je potkolena amputacija desne noge (slika 16).

Slika 16.Potkolena amputacija desne noge, i multipla ranjavanje leve potkolenice kao posledica dejstva kasetne bombe

Od eksplozija kasetnih bombi 7. maja 1999. godine u Nišu poginulo je 15 civila, 18 je zadobilo teške povrede, a 11 lakše telesne povrede. Svi povredeni zbrinuti su u Kliničkom centru u Nišu. Oštećeno je 120 stambenih objekata, uništeno je 47, a oštećeno 15 putničkih automobila.

Niš je ponovo bombardovan kasetnim bombama od strane NATO avijacije 12. maja 1999. godine. Bombardovani su najgušće naseljeni delovi grada, i to: centar Niša i naselje "Duvanište" (slika 17).

Slika 17. Posledice bombardovanja kasetnim bombama gusto naseljenog dela grada

ZAKLJUČAK

Danas se u svetu mnogo radi na razvoju oružja za masovno uništavanje i onesposobljavanje borbenih sredstava, ali pre svega ljudskog potencijala neprijatelja. Kod primene sredstava za masovno dejstvo, posebno su ugroženi civili. Kasetne bombe, kutije smrti, napravili su i otvorili Amerikanci, najpre u Drugom svetskom ratu, a posle toga su temeljno usavršavali u Kambodži, Vijetnamu, Laosu, Iraku i sada u SRJ. One predstavljaju nehumano oružje koje, pri dejstvu na ljude izaziva "multipla" ranjavanje i teška oštećenja organizma. Lečenje ranjenih predstavlja poseban problem obzirom da se radi o vitalno ugroženim bolesnicima kod kojih je gelerima kasetnih bombi zahvaćen veći broj sistema. I pored timskog rada, u koji su uključeni opšti hirurg, ortoped i plastičar, ostaju trajne posledice koje mogu biti od funkcionalne nesposobnosti do gubitka ekstremiteta. Upotreba kasetnih bombi po civilnim ciljevima, kao što je bio slučaj u Nišu a i u drugim gradovima SR Jugoslavije, predstavlja krajnje nehuman i anticivilizacijski čin.

LITERATURA

1. Bošnjaković P. Bombardovanje Kliničkog centra, Glasnik, Klinički centar Niš,1999, broj, 2, str. 5-6.

2. Dufour D. et all. Hirurgija žrtva rata, Medjunarodni komitet crvenog krsta,1993, Sokolac, str.1-32

3. Radić, A. M. Micevski "NATO u agresiji na Jugoslaviju", Novi glasnik, br.2/99, mart-april 1999, str. 83-121

4. Piščević S., Djuknić M., Arneri V. Ratne povrede. U. Ratna hirurgija, Vojno izdavački zavod, Beograd, 1980, str. 49-69.

5. www. geocities.com/Pentagon/4686/mk20.html

6. www.af.mil